Bijbel uit 1542 weer terug in Zutphen
Onlangs heeft de Librije in Zutphen een bruikleen geaccepteerd van een geïllustreerde bijbel uit 1542. Hoewel de Librije een statische collectie is waar in de regel geen boeken meer aan toegevoegd worden, heeft het bestuur van de Stichting Librije Walburgiskerk Zutphen in dit geval een uitzondering willen maken vanwege de bijzondere provenance zoals blijkt uit de aantekeningen in het boek
Het betreft een boek gedrukt door François Gryphius in Parijs, broer van de succesvolle drukker Sébastien Gryphius in Lyon. Het is rijk geïllustreerd met ruim 170 kleine houtsnedes in de stijl van Beham, Dürer en Holbein. De afbeeldingen van het oude testament en de Apocalyps zijn contemporain ingekleurd. Het boek heeft schutbladen van een midden-vijftiende eeuws handgeschreven brevarium op perkament. Voorin en achterin zijn contemporain extra vellen toegevoegd (watermerk: lopende eenhoorn) met uitgebreide aantekeningen.
Een prachtig boek, maar op zich nog geen reden om het in de Librije op te nemen. Maar de namen die voorin het boek geschreven zijn wel! Daar vinden we namelijk de namen Bouwhuys en Valck en juist die vinden we ook geregeld in de boeken van de Librije.
De in 1564 geopende Librije in de Walburgiskerk in Zutphen is één van de weinige nog in originele staat verkerende openbare leeszalen in Europa.
Een aantal boeken is al in de begintijd aan de Librije geschonken en de gulle gevers vermeldden dit feit graag in het boek. Anderen zetten er alleen hun naam in. Vooral de namen “Bouwhuys” en “Valck” komen regelmatig voor. Het betreft Bernard Bouwhuys (1515-1602) vicaris van de Walburgiskerk en Willem Valck (1588-1658) jurist en burgemeester van Zutphen. Deze laatste is in Zutphen geboren en waarschijnlijk de vader van Adrianus Valck (*1620) en de grootvader van Winoldus Valck (*1658), beiden ook uit Zutphen afkomstig. Van Guilielmus Valck zijn nog 6 boeken in de librije, Winoldus heeft in 1718 zijn bibliotheek nagelaten aan de librije (87 stuks).
Naast deze twee naamsvermeldingen heeft ook Engelbert Op ten Noort (1585-1636), eveneens jurist en burgemeester van Zutphen, zijn naam in deze bijbel geschreven. Een duidelijke aanwijzing dat het boek toentertijd in Zutphen was.
Toch is het niet aannemelijk dat dit boek ooit tot de collectie van de Librije behoord heeft. Een eerste aanwijzing is dat de bijbel niet op de eerste inventarislijsten uit 1566-1570 (Cantzen) en 1569-1582 (Velp) noch in de volgende catalogus uit 1732-1735 (Sluyter) voorkomt. Daarnaast getuigen de vele aantekeningen en commentaren op een intensief persoonlijk gebruik. Ook de klavieren (bolletjes) op de snede die door een vroegere bezitter zijn aangebracht om de bijbel handzamer te maken wijzen daarop. Het maakt nieuwsgierig naar de eerste bekende eigenaar, Bernard Bouwhuys, en zijn boekencollectie. In 1602 werden op last van het stadsbestuur 33 werken uit zijn bezit in de Librije geplaatst. Hoewel veel van zijn boeken in de Librije zijn terechtgekomen zijn, zijn ook elders nog boeken van hem bewaard gebleven, zoals dit boek, afkomstig uit een particuliere collectie en geveild in Duitsland en een boek in de Universiteitsbibliotheek van Gent, Gent, UB, BIB.BL.005682 [“Sum Bernardi Zutphaniensis et amicorum”; hierin voorts: “Sum Ghisberti Bowhusii et amicorum aliqui”
Voor de Librije in de Walburgiskerk in Zutphen is deze bijbel een mooie aanvulling op de collectie boeken met dezelfde naamsvermeldingen en voor de geschiedenis van het boekenbezit in Zutphen is deze bijbel een belangrijk document. Door de herkomstgeschiedenis van deze bijbel, die zo duidelijk met Zutphen en donoren van de bibliotheek verbonden is, completeert deze de collectie en maakt mogelijk een verlies uit het verleden goed.
Informatie over het boek
De conditie van het boek (20,5x13x8 cm) is goed. Het is compleet. De houtsneden zijn met de hand ingekleurd. Het is – vermoedelijk in de eerste helft van de twintigste eeuw – gerestaureerd. De rug is vernieuwd waarbij het oude leer van de oorspronkelijke band behouden is.
Wel is een deel van het originele beslag en de klampen verdwenen. De overgebleven delen lijken duidelijk op klampen die halverwege de 16e eeuw in Deventer gebruikt werden.
Het boek is intensief gebruikt, zoals ook te zien is aan de aantekeningen, niet alleen op de bladen voor- en achterin, maar ook incidenteel in het tekstblok.
Ook op de titelpagina staan uitgebreid handschriftelijke aantekeningen.
maculatuur voorin, verso:
“Ex donatione […] Sum E. Vpten Noorth”
- Engelbert op ten Noort (1585-1636), jurist, burgemeester van Zutphen [minder waarschijnlijk Engelbert op ten Noort (1644-1738) / Engelbert op ten Noort (1671-1730), want die zaten meer in Arnhem dan in Zutphen]
schutblad voorin, recto:
o.a. “Sum Bernardi Zutphanie(n)sis al(ia)s Bowhuysii και των ϕιλων”
- Bernard Bouhuys, vicaris in de Walburgiskerk in Zutphen.
titelpagina:
- “Ex bibliotheca Guilielmi Valck”
maculatuur achterin, recto:
“Engelbert(us) Wppennorth”
- Engelbert op ten Noort (1585-1636)
De overige aantekeningen bestaan uit ‘pakkende citaten’ van bekende auteurs: Erasmus, Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494) en zijn neefje Giovanni Francesco Pico della Mirandola (1470-1533), Augustinus, Johannes Gropperus (1503-1559), Irenaeus, Epiphanius van Salamis; allen met herkenbaar werk, dus commentaarloos, aangehaald.